[youtube https://www.youtube.com/watch?v=vLopfZPbJFs&w=500&h=420]
(TBKTSG) - Việt Nam rất có lợi thế tận dụng nguồn năng lượng mặt trời vì nằm trong dải phân bổ ánh nắng mặt trời nhiều nhất trong năm trên bản đồ bức xạ mặt trời thế giới. Tuy nhiên, việc tận dụng nguồn năng lượng này vẫn còn hạn chế.
Bình nước nóng: giảm hơn 50%
Không cần tốn điện, tốn ga để đun nước, chỉ cần mua một bình nước nóng năng lượng mặt trời về lắp trên mái nhà là có thể sử dụng nước nóng an toàn hơn 10 năm trời. Lợi ích là vậy nhưng nhiều nhà sản xuất bình nước nóng năng lượng mặt trời vẫn đang “than trời” vì khó tiêu thụ sản phẩm.
Trao đổi với TBKTSG cuối tuần qua, ông Chu Khắc Minh, Giám đốc kỹ thuật Công ty TNHH Sản xuất - Thương mại - Dịch vụ Phú Lạc Khang, than thở: “Tiêu thụ bình nước nóng trên thị trường mấy năm trước khá tốt, nhưng khoảng hai năm gần đây thì rất chậm dù công ty đã có chính sách khuyến mãi cho khách hàng. Một bình nước nóng loại 250 lít giá bán trước đây là 8,5 triệu đồng, nay đã giảm hơn 30% nhưng bán vẫn chậm”.
Năng lực sản xuất hàng tháng của Công ty Phú Lạc Khang đạt từ 300-500 bình nước nóng năng lượng mặt trời, nhưng trong ba năm gần đây, trung bình mỗi tháng bán chưa được 100 bình, có tháng chỉ bán 20-30 bình.
“Khó khăn lắm nhưng chúng tôi phải ráng gồng, hạ giá đến mức thấp nhất có thể để giữ thương hiệu. Công ty đang làm thêm công việc in lụa trên kính để duy trì công ăn việc làm cho hàng chục công nhân đã theo công ty làm ăn từ bao lâu nay, chứ riêng việc sản xuất bình nước nóng thì không sống nổi!”.
Theo ông Minh, TPHCM hiện có khoảng 10 nhà sản xuất bình nước nóng năng lượng mặt trời và các nhà sản xuất khác cũng rơi vào tình cảnh tiêu thụ sản phẩm khó khăn.
Nhìn chung, doanh số của nhiều nhà sản xuất sụt giảm hơn 50% so với vài ba năm trước. Nguyên nhân một phần là do số lượng nhà mới xây ít hơn, phần khác vẫn là do còn nhiều người dân chưa quen việc sử dụng bình nước nóng năng lượng mặt trời.
Ông Minh cho biết qua tiếp xúc khách hàng, ông nhận thấy nhiều người vẫn còn mơ hồ về việc tận dụng nguồn năng lượng mặt trời. Trong khi đó, đại diện một nhà sản xuất tính toán về hiệu quả của bình nước nóng năng lượng mặt trời: một gia đình sử dụng trung bình mỗi ngày 60 lít nước đun tới 60 độ C thì phải tốn 4-5 kWh điện; nếu sử dụng bình nước nóng năng lượng mặt trời thay cho điện thì chỉ khoảng hơn hai năm là... huề vốn.
Vài năm trước, Phú Lạc Khang là một trong năm doanh nghiệp được Bộ Công Thương và tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) chọn là nhà sản xuất tham gia chương trình khuyến khích người dân sử dụng bình nước nóng năng lượng mặt trời. Theo chương trình, mỗi hộ gia đình sẽ được hỗ trợ 1 triệu đồng khi lắp đặt một bình nước nóng năng lượng mặt trời. Nhưng dù có sự hỗ trợ, số lượng hộ dân đăng ký vẫn rất ít. EVN cho biết chương trình quảng bá sử dụng bình nước nóng năng lượng mặt trời giai đoạn 2011-2015 (5 năm) cũng chỉ đặt mục tiêu 30.000 bình, trong đó, phân bổ TPHCM 5.000 bình, Hà Nội 4.000 bình, miền Trung 5.000 bình...
Có một thực tế khác là những người chịu sử dụng bình nước nóng năng lượng mặt trời thì bị chi phối bởi hàng nhập khẩu giá rẻ, đặc biệt từ Trung Quốc, được bán tràn lan trên thị trường. Theo thống kê của Trung tâm Tiết kiệm năng lượng TPHCM (ECC HCMC), hiện TPHCM có khoảng 100 nhà sản xuất và nhập khẩu bình nước nóng năng lượng mặt trời. Một số nhà nhập khẩu sau khi chào bán sản phẩm xong thì “lặn mất tăm” để né khâu bảo hành, bảo trì cho khách hàng về sau.
Ông Võ Thúc Đồng, Giám đốc Công ty cổ phần Năng lượng DONG - chuyên nhập khẩu thiết bị bình nước nóng năng lượng mặt trời từ Úc và Trung Quốc, cho biết cách nay vài năm, mỗi tháng công ty bán được 300-400 bình, nhưng nay, con số đã giảm hơn một nửa.
Tấm pin: thiếu chính sách hỗ trợ
Một sản phẩm khác cũng gặp khó khăn tương tự, đó là tấm pin năng lượng mặt trời.
Rào cản lớn nhất hiện nay đối với sự phát triển của sản phẩm này tại Việt Nam là giá thành sản xuất cao do nguyên liệu phụ thuộc rất nhiều vào nguồn nhập khẩu. Theo ông Diệp Bảo Cánh, Giám đốc Công ty cổ phần Năng lượng Mặt Trời Đỏ (Red Sun Energy), chính sách thuế còn chưa hợp lý nên không khuyến khích được sản xuất trong nước. Ví dụ thuế nhập khẩu tấm pin năng lượng mặt trời thành phẩm là 0%, nhưng một số nguyên vật liệu sản xuất thì có thuế suất nhập khẩu 3-15%.
Một số rào cản khác được ông Cánh đưa ra để lý giải vì sao nguồn năng lượng mặt trời tại Việt Nam không phát triển là cho đến nay Nhà nước vẫn chưa có văn bản cho phép nối lưới điện năng lượng mặt trời, chưa có chính sách bù trừ (hoặc mua lại điện từ năng lượng mặt trời), chưa có chính sách về giá mua điện nối lưới dành cho điện mặt trời...
Cũng theo ông Cánh, trong hai năm trở lại đây, thị trường tiêu thụ tấm pin năng lượng mặt trời tại Việt Nam đã tăng đáng kể, chủ yếu là các công trình công cộng sử dụng vốn nhà nước, các địa phương chưa có điện lưới, đèn đường, điện phục vụ nông nghiệp... Nhưng dù có tăng so với trước thì thị trường pin năng lượng mặt trời tại Việt Nam hiện vẫn rất nhỏ bé, chỉ bằng 1/10.000 của thế giới.
Trong khi đó, theo tính toán của các chuyên gia năng lượng, để tạo ra 1 kWh điện thì phải sử dụng 8 mét vuông tấm pin năng lượng mặt trời với giá khoảng 12.000 đô la Mỹ, nhưng sản phẩm này có thời hạn sử dụng đến 30 năm và người sử dụng không phải trả tiền điện!
Tình trạng cạn kiệt nguồn năng lượng không còn là cảnh báo của một tương lai xa mà đang được chứng minh bằng những con số cụ thể và những sự kiện diễn ra nhanh chóng trong thực tế. Theo các chuyên gia trong và ngoài nước, đây là hậu quả tất yếu của việc khai thác quá mức các nguồn năng lượng hóa thạch mà quên đầu tư vào các nguồn năng lượng tái tạo.
Lắp điện mặt trời tại nghĩa trang Việt Lào (Samtrix.vn)
Nhiên liệu hóa thạch đang cạn
TS Ngô Đức Lâm, chuyên gia về năng lượng, nhận xét nước ta có khá nhiều và đa dạng các nguồn năng lượng sơ cấp: nhiên liệu hóa thạch, sinh khối, năng lượng gió, năng lượng mặt trời... Tuy nhiên, nguồn năng lượng chủ yếu vẫn sử dụng từ các nhiên liệu hóa thạch: than đá, dầu thô, khí đốt... và thủy điện.
Trong thế kỷ XX và thập niên đầu của thế kỷ XXI, nguồn năng lượng này đã cơ bản đáp ứng được nhu cầu sử dụng và sản xuất nhưng đến năm 2030, Việt Nam sẽ không còn tiềm năng thủy điện lớn vì đã khai thác hết. Trữ lượng than đá cũng đang cạn dần. Năm 2015, khả năng khai thác than đá đáp ứng từ 96%-100% nhu cầu sử dụng. Năm 2020, khả năng khai thác chỉ đáp ứng được 60% và đến năm 2035, tỉ lệ này chỉ còn 34%.
Trước tình hình này, Tập đoàn Điện lực Việt Nam, Tập đoàn Dầu khí Việt Nam đã có kế hoạch nhập khẩu than đá từ Úc bắt đầu từ năm 2015. Ngay cả Tập đoàn Than - Khoáng sản Việt Nam, trong cuộc họp ngày 8-10 vừa qua, cũng phải thừa nhận đến năm 2016 bắt buộc phải nhập khẩu than đá, năm 2020 phải nhập từ 20-30 triệu tấn than.
Theo quy hoạch phát triển điện lực quốc gia giai đoạn 2011-2020, có xét đến 2030 thì vào năm 2020, Việt Nam sẽ nhập khẩu hơn 2.300 MW điện (chiếm 3,1% tổng cơ cấu năng lượng điện), năm 2030 sẽ nhập 7.100 MW (chiếm 4,9% tổng cơ cấu năng lượng điện).
Quá trình công nghiệp hóa nhanh chóng khiến nguồn cung năng lượng đã không bắt kịp cầu. Dự báo, nhu cầu năng lượng của Việt Nam các năm 2015-2020-2030 tăng từ 89.000 MTOE lên 150.000 MTOE và 256.000 MTOE, trong khi khả năng cung ứng chỉ nhích từng chút một: 91.000-96.000 -113.000 MTOE.
“Từ một nước xuất khẩu năng lượng, sắp tới, Việt Nam phải nhập khẩu năng lượng. Nguy cơ không bảo đảm an ninh năng lượng, giảm năng lực cạnh tranh và tụt hậu so với các nước trong khu vực ngày càng cao” - TS Lâm cảnh báo.
Cơ hội cho năng lượng bền vững
TS Đào Trọng Tứ, Giám đốc Trung tâm Phát triển bền vững tài nguyên nước thích nghi với biến đổi khí hậu, cho rằng việc cạn kiệt các nguồn nhiên liệu hóa thạch trong sức ép về nhu cầu năng lượng cũng mở ra cơ hội phát triển cho ngành năng lượng Việt Nam. Cụ thể, các nguồn năng lượng tái tạo sẽ được tận dụng khai thác và mở rộng tìm kiếm, nghiên cứu các nguồn năng lượng mới, bền vững hơn. Bên cạnh đó, vấn đề sử dụng tiết kiệm năng lượng sẽ được chú trọng và thực hiện một cách nghiêm túc hơn.
“Như vậy, không chỉ giải được bài toán năng lượng mà còn giảm thiểu những tác động tiêu cực đến môi trường. Tất nhiên, thách thức không thể tự nhiên mà trở thành cơ hội nếu không có chiến lược và quy hoạch cụ thể” - TS Tứ nhận xét.
Tổng cục Năng lượng, Bộ Công Thương ước tính công suất lắp máy từ năng lượng sinh khối (sản sinh từ phân, rác thải...) vào khoảng 500-2.000 MW, điện gió từ 1.000- 6.200 MW, các năng lượng tái tạo khác (quang năng, năng lượng sóng...) từ 2.700- 5.600 MW. Còn theo ông Nguyễn Dương Tuấn, Tổng Giám đốc Công ty Mặt Trời Bách Khoa, Việt Nam có tổng số giờ nắng lên đến trên 2.500 giờ/năm, tổng lượng bức xạ trung bình hằng năm vào khoảng 230-250 kcal/cm2 theo hướng tăng dần về phía Nam, là cơ sở tốt cho phát triển các công nghệ năng lượng mặt trời. Nếu chính sách về việc mua điện từ các hộ dân hay tổ chức cá nhân được thông qua như ở một số nước trên thế giới thì việc đầu tư điện từ năng lượng mặt trời sẽ trở thành một mô hình đầu tư hấp dẫn.
Kinh nghiệm của Đan Mạch
Đan Mạch là một đất nước có ngành năng lượng phát triển ấn tượng: tốc độ sản xuất ngày càng tăng nhưng tỉ lệ sử dụng năng lượng ngày càng giảm. Ông Jakob Jespersen, chuyên gia năng lượng của Đan Mạch, cố vấn dự án Chuyển hóa carbon thấp trong lĩnh vực tiết kiệm năng lượng - Bộ Công Thương, cho biết từ một nước phải nhập khẩu năng lượng những năm 1970 về trước, đến năm 1980, Đan Mạch đã tự chủ được nguồn năng lượng và bắt đầu xuất khẩu. Hiện nay, Đan Mạch là nước xuất khẩu điện nhờ lắp đặt turbin gió và sản xuất điện than giá rẻ.
Ông Jakob đánh giá Việt Nam dồi dào nguồn năng lượng tái tạo có thể sử dụng mà không cần nhập khẩu. Tuy nhiên, có nhiều vấn đề đang gây tranh cãi cần phải làm rõ trước khi xây dựng các chiến lược, kế hoạch sử dụng năng lượng tại Việt Nam.
“Nhiều ý kiến cho rằng giá điện quá thấp để đưa ra giải pháp mới thay thế. Theo tôi, điều này đúng nhưng cần phải xét đến tình trạng phân phối điện không ổn định và giá điện dự phòng. Hoặc tranh cãi quanh vấn đề phát triển năng lượng hạt nhân để giảm sự phụ thuộc vào than nhập khẩu. Thật ra, sự phụ thuộc vào năng lượng hạt nhận thậm chí còn gây ra hậu quả nặng nề hơn việc nhập khẩu than” - ông Jakob nói.
Sáng ngày 3/10/2014, tại TP Đà Nẵng đã diễn ra Hội nghị khởi động dự án Xây dựng tiêu chuẩn đấu nối hệ thống điện mặt trời lắp mái vào hệ thống điện quốc gia Việt Nam do EVNCPC đăng cai tổ chức.
Tham dự Hội nghị có đại diện các đơn vị: Bộ Công Thương, Cục điều tiết điện lực (ERAVE), EVN, EVNCPC, Hội điện lực miền Trung và Tây Nguyên, Đại học Đà Nẵng, Hội đồng quốc tế Đông Nam Á (ICASEA), Trung tâm Tư vấn công nghệ tiết kiệm năng lượng TP Đà Nẵng (DECC), Cơ quan Hợp tác phát triển Đức, Ủy ban điều tiết năng lượng Philippines...
Tại Hội nghị, đồng chí Nguyễn Thành – Phó Tổng giám đốc EVNCPC cho biết, được sự cho phép của EVN, EVNCPC phối hợp với ICASEA, DECC nghiên cứu xây dựng tiêu chuẩn đấu nối hệ thống điện mặt trời lắp mái vào hệ thống điện quốc gia Việt Nam. Dự án nhằm mục tiêu xây dựng bản thảo chất lượng Quy định công tơ hai chiều và tiêu chuẩn đấu nối hệ thống điện mặt trời lắp mái tại Việt Nam vào hệ thống điện phân phối để trình Bộ Công Thương xem xét phê duyệt và ban hành thành các quy định quốc gia để tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của hệ thống năng lượng tái tạo đấu nối lưới điện phân phối tại Việt Nam.
Thời gian qua, với vai trò là đơn vị phân phối và kinh doanh điện năng ở khu vực miền Trung, căn cứ vào điều kiện cụ thể của mình, EVNCPC đã xây dựng lộ trình phát triển lưới điện thông minh, trong đó có “Dự án thử nghiệm tích hợp các nguồn năng lượng” vào lưới điện phân phối. Trong thời gian qua, EVNCPC đã tự nghiên cứu chế tạo và đưa vào sử dụng thử nghiệm công tơ đo đếm điện năng hai chiều đồng bộ với tấm pin năng lượng mặt trời (880W) thuộc dự án thử nghiệm tích hợp các nguồn năng lượng mới, tái tạo. Công tơ hai chiều nêu trên đã được phê duyệt mẫu theo Quyết định số 1856/QĐ-TĐC ngày 26/6/2013 của Tổng cục Tiêu chuẩn đo lường chất lượng.
Tiềm năng phát triển và khai thác các nguồn năng tái tạo rất lớn đặc biệt là các nguồn năng lượng tại các hộ gia đình như: pin mặt trời, tuabin gió... Nếu khai thác và sử dụng các nguồn năng lượng này sẽ giảm gánh nặng về đầu tư nguồn cho EVN và tạo ra nguồn năng lượng xanh và sạch. Tuy nhiên, về quản lý Nhà nước chưa có quy định, chính sách, cơ chế cho việc đấu nối tích hợp các nguồn năng lượng này vào lưới điện trung hạ thế...
Hiện nay, Việt Nam nói chung và TP Đà Nẵng nói riêng có nhu cầu lớn về phát triển năng lượng mặt trời trên mái nhà tại nhiều địa điểm, bao gồm: văn phòng, hộ gia đình, khách sạn... Tuy nhiên, những rào cản chính là thiếu các quy định và tiêu chuẩn kết nối. Do đó không có hệ thống pin mặt trời được chính thức kết nối với lưới điện quốc gia. Với việc bù điện năng, năng lượng mặt trời trên mái nhà sẽ cung cấp điện cho lưới điện khi nhu cầu thấp hơn so với nguồn phát điện và nhập khẩu điện khi nhu cầu cao hơn so với nguồn phát. Tiêu chuẩn kết nối và bù điện năng sẽ giúp đáp ứng nhu cầu phát triển mạnh hơn của năng lượng mặt trời tại Việt Nam. Chúng là hai trong số nhiều biện pháp được đề nghị trong phê duyệt quy hoạch phát triển năng lượng mặt trời năng lượng TP Đà Nẵng giai đoạn 2014 - 2020.
Việt Nam là nước được đánh giá có tiềm năng năng lượng mặt trời. Theo kết quả khảo sát, số giờ nắng trung bình năm ở khu vực miền Bắc là 1.800 - 2.100 giờ, và đối với khu vực miền Nam là từ 2.000 - 2.600 giờ.
Theo thống kê, tổng công suất lắp đặt pin mặt trời trên toàn quốc hiện đạt khoảng 4 MWp. Khoảng hơn chục nghìn hộ dân vùng sâu, vùng xa đã được điện khí hóa bằng các hệ điện mặt trời gia đình và được sử dụng điện mặt trời qua các trạm sạc ắc quy. Hàng trăm làng điện mặt trời, trạm điện mặt trời nhà văn hóa, trạm thu vệ tinh, trạm thông tin viễn thông điện mặt trời ra đời. Hàng nghìn đèn báo hàng hải, đường thủy, trạm hải đăng đã được khai thác và phục vụ hiệu quả nhờ điện mặt trời.
Việc ứng dụng điện mặt trời nối lưới mới bước đầu phát triển ở Việt Nam những năm gần đây. Từ năm 2000 - 2010, các mô hình điện mặt trời nối lưới chủ yếu mang tính chất trình diễn, việc nghiên cứu chế tạo inverter nối lưới ở Việt Nam cũng mới chỉ trong giai đoạn đầu phát triển, tổng công suất điện mặt trời nối lưới chỉ đạt khoảng 185 kWp. Tuy nhiên đến nay, việc ứng dụng điện mặt trời nối lưới đã phát triển rất mạnh mẽ, tổng công suất điện mặt trời nối lưới đến năm 2014 đạt khoảng gần 1MWp.
Tham dự Hội nghị, ông Legario Galang (Ủy ban Điều tiết năng lượng Philippines) đã chia sẻ kinh nghiệm và bài học rút ra từ dự án xây dựng Quy định công tơ hai chiều và tiêu chuẩn đấu nối điện mặt trời nối lưới tại Philippines.
